Η επίδραση της Μικρασιάτικης μουσικής στη διαμόρφωση της αστικής μουσικής παράδοσης της Ηπείρου

«Γιαννιώτικα, σμυρνιώτικα, πολίτικα, μακρόσυρτα τραγούδια, ανατολίτικα, λυπητερά πως η ψυχή μου σέρνεται μαζί σας και πάει με τα δικά σας τα φτερά …»

Κωστής Παλαμάς

Στα τέλη του 18^ου και στις αρχές του 19^ου αιώνα, στη μουσική της Ελλάδας, κυριαρχεί το δημοτικό τραγούδι, σε όλα του τα είδη, με την ποικιλία των οργάνων, το διαφορετικό ύφος και έκφραση από περιοχή σε περιοχή. Υπάρχει ακόμη, η εκκλησιαστική μουσική σε διαρκή εξέλιξη, καθώς και κατάλοιπα της τουρκικής μουσικής.

Αυτή την εποχή στα μεγάλα αστικά κέντρα έχουμε την συνύπαρξη Χριστιανών, Οθωμανών, Εβραίων, Αρμενίων αλλά και Ευρωπαίων. Στις πολυεθνικές και πολυπολιτισμικές μεγαλουπόλεις της εποχής, όπως η Κωνσταντινούπολη, η Αδριανούπολη, η Θεσσαλονίκη, τα Γιάννενα, η Σμύρνη, οι τραγουδοποιοί, για να ικανοποιήσουν την πολυεθνική πελατεία τους, είναι υποχρεωμένοι να γνωρίζουν τα τραγούδια και τις μουσικές όλων αυτών των εθνών. Έτσι, έχουν και τη δυνατότητα να συγχωνεύουν και να συνθέτουν όλες αυτές τις εθνικές επιδράσεις μέσα στα τραγούδια τους.

Δημιουργούνται νέες ανάγκες έκφρασης τόσο στη θεματολογία του στίχου όσο και στο συναίσθημα της μουσικής. Η έλλειψη ανοιχτών χώρων και ο συνωστισμός σε μικρές ταβέρνες και μουσικά καφενεία (καφέ αμάν) , αναδεικνύει σε κορυφαία μουσικά όργανα το κλαρίνο, τo σάζι και τον ταμπουρά, , το βιολί και το ούτι, το σαντούρι και το κανονάκι. Έτσι αρχίζει να εμφανίζεται το τραγούδι των πόλεων, το τραγούδι των αστικών κέντρων το λεγόμενο αστικό τραγούδι.

Η τεχνολογική εξέλιξη μικραίνει τις αποστάσεις, κι έτσι ο νοητός χώρος που ορίζουν τα μεγάλα αστικά κέντρα της αυτοκρατορίας ενοποιείται πολιτιστικά, έτσι το αστικό λαϊκό τραγούδι αποκτά κοινά στοιχεία και υπάρχει σαν ένα ξεχωριστό είδος.

Στην Κωνσταντινούπολη, του 19^ου αιώνα, έχουμε μία πλουσιότατη μουσική ζωή που δέχεται τα πάντα: κλασικές ανατολίτικες μελωδίες, όπως οι αμανέδες και αστικά οθωμανικά κομμάτια, παραδοσιακά μικρασιάτικα, βαλκανικές και μαυροθαλασσίτικες μελωδίες, ποικίλα τραγούδια από όλη την Ελλάδα αλλά και εντονότατες δυτικές επιδράσεις με ευρωπαϊκά τραγούδια της μόδας.

« Εδώ δεν κυριαρχεί ένας τόνος, εδώ ηχούν αράδα όλες οι φωνές του κόσμου» αναφέρει ο Άγγελος Σικελιανός στον πρόλογο του μυθιστορήματος του Ηλία Βενέζη «Αιολική Γη».

Από την μία η Ανατολή και από την άλλη η Δύση. Στοιχεία τόσο διαφορετικά μεταξύ τους συναντώνται και συνυπάρχουν στη μουσική που ερμηνεύουν οι Εστουδιαντίνες, της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης. Οι Εστουδιαντίνες είναι οι ορχήστρες, που αποτέλεσαν το μεγαλύτερο «μουσικό σπουδαστήριο», όπου δίδαξαν και μαθήτευσαν όλοι σχεδόν οι μεγάλοι μικρασιάτες δημιουργοί. Αυτό το είδος ορχήστρας έγινε η πρώτη και αυθεντικότερη μουσική γέφυρα, συνδυάζοντας αρμονικά τα ετερόκλητα εθνικά, μουσικά, πολιτιστικά και δημιουργικά στοιχεία δύο τόσο διαφορετικών κόσμων.

Η Εστουδιαντίνα έγινε γνωστή σε όλα τα κοινωνικά στρώματα, συνδύασε πολλά και διαφορετικά όργανα και κάλυψε ένα ευρύτατο ρεπερτόριο: βυζαντινούς ύμνους και σμυρνέικα τραγούδια «αλλά Τούρκα» έως χόρες, σύρμπες, ντόινες από Ρουμανία και Ουγγαρία, αλλά και έντεχνες μουσικές όπως βάλς, πόλκες «αλά φράγκα».

Στη Σμύρνη έχουμε παρόμοια εξέλιξη της μουσικής αλλά πιο ανάλαφρη, πιο δυτικότροπη και με πολλά λεβαντίνικα στοιχεία.

Τα αστικά λαϊκά τραγούδια της Σμύρνης, γνωστά με την ονομασία σμυρναίικα, υπερβαίνουν τα συμβατικά όρια, που συνήθως χωρίζουν τα μουσικά και ποιητικά είδη, τις πολιτισμικές τάσεις και τις κοινωνικές ομάδες. Αντιπροσωπεύουν παραδειγματικά το ανοιχτό και κοσμοπολίτικο πνεύμα της ιωνικής πρωτεύουσας

« η Σμύρνη ήταν ανέκαθεν ένα μεγάλο κοσμοπολίτικο λιμάνι, όπου κάθε καράβι έφερνε πλήθος κόσμου, που κάτι άφηναν και από τη μουσική τους περνώντας. Kάθε κατακτητής που πέρασε από την πολύπαθη αυτή πόλη κάτι άφησε δικό του μέσα σ’ ορισμένα μουσικά μοτίβα της» αναφέρει ο στιχουργός και συνθέτης Λαίλιος Καρακάσης το 1948.

Το σμυρνέϊκο & πολίτικο τραγούδι κερδίζει συνεχώς σε δημοτικότητα και φτάνει λίγο πριν τη Μικρασιατική καταστροφή του 1922 να κατέχει την πρώτη θέση στις διασκεδάσεις των Μικρασιατών Ελλήνων.

Η μουσική ζωή της Σμύρνης και της Κωνσταντινούπολης επηρεάζει σημαντικά από τα μέσα ήδη του 19ου αιώνα τόσο την περιοχή του Αιγαίου όσο και τις μεγάλες πόλεις της στεριανής Ελλάδας και φυσικά αυτές της Ηπείρου.

Η μουσική της εποχής εκφέρεται από επαγγελματίες μουσικούς από πολλές περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Αυτοί περιφέρονται από αστικό σε αστικό κέντρο είτε προσκεκλημένοι των πασάδων ή των πλούσιων εμπόρων είτε από μόνοι τους στην περιπλάνηση για αναζήτηση καλύτερης τύχης.

Αλλά και από τσιγγάνους με ζουρνάδες και νταούλια, οι οποίοι παίζουν σε μουσουλμάνους και αρβανίτες αλλά και στους πλούσιους χριστιανούς, καθώς και στα μουσουλμανικά στρατιωτικά σώματα που εδρεύουν στις πόλεις.

Τέλος από σπουδαγμένους μουσικούς με φλογέρες, νέι, ούτια, λαούτα, λύρες βιολιά και ντέφια, που παίζουν στα μουσουλμανικά θρησκευτικά τάγματα , στα σαράγια των πασάδων και στα χαρέμια.

Οι μουσικοί είχαν να διασκεδάσουν πολυπολιτισμικές κοινωνίες και ήξεραν τραγούδια από όλες τις εθνότητες.

«Ξέραμε αναγκαστικά και ένα τραγούδι από κάθε μελέτι για να ευχαριστούμε τσι πελάτες. Κι εβραίικο παίζαμε κι αρμένικο και αράπικο. Ήμαστε κοσμοπολίτες εμείς». Α. Παπάζογλου

Τα Γιάννενα, αστικό κέντρο από τα μέσα του 16^ου αιώνα, φτάνουν στο απόγειο της ακμής τους την περίοδο του Αλή πασά του Τεπελενλή, οπότε και αναδεικνύονται σε σημαντικό οικονομικό και πνευματικό κέντρο των Βαλκανίων και σημείο συνάντησης της εμπορικής δραστηριότητας Ανατολής και Δύσης.

Οι Γιαννιώτες έμποροι και πλοιοκτήτες, διατηρούν συναλλαγές και επαφές με τη Θεσσαλονίκη, την Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη, τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, τα λιμάνια της Ιταλίας κ.ά.

Υπάρχει λοιπόν επικοινωνία και επηρεασμός από τα μεγάλα κέντρα της εποχής. Οι επιρροές αυτές ανιχνεύονται και στην μουσική, τόσο στην μουσικοποιητική δομή των όσο και στην ενορχηστρωτική διάταξη όπου κύρια χρησιμοποιείται τώρα, μαζί με τη τζαμάρα και το βιολί που προϋπήρχαν, το ούτι και το κανονάκι. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτών των επιρροών είναι τα τραγούδια: η Φεγγαροπρόσωπη, στιχοπλάκια με ανατολίτικη μουσική σε ρυθμό 4/4, το Αρχοντόπουλο σε ρυθμό 4/4, Χασάπικοι σκοποί όπως το τραγούδι Μαργαρίτα σε ρυθμό 2/4, η Μπαζαργκάνα σε ρυθμό 9/8, συρτοί σκοποί σε ρυθμό 2/4, με έντονες επιρροές από Σμύρνη όπως τα τραγούδια Καρβασαράς, Παλαμάκια κ.α.,

Στην πόλη της Πρέβεζας η παρουσία των Ενετών και του λιμανιού με τις εμπορικές συναλλαγές, ευνοεί την εισροή πλούτου και την πολιτισμική επικοινωνία με τα μεγάλα αστικά κέντρα Ανατολής και Δύσης. Αποτέλεσμα αυτών είναι η από πολύ νωρίς εμφάνιση της αστικής τάξης και ο επηρεασμός της παραδοσιακής μουσικής της περιοχής από την ανατολίτικη μουσική .

Οι δημοτικές και οι άλλες ορχήστρες και οι καλλιτέχνες που πέρασαν από τα Καφέ Αμάν, του παζαριού της Πρέβεζας , αποτελούν ιδιαίτερο κομμάτι της Πρεβεζάνικης μουσικής παράδοσης.

Η επιρροή από την σμυρνέικη και πολίτικη μουσική είναι φανερή στις περισσότερες από τις αγαπημένες μελωδίες της Πρέβεζας, όπως: στο Φυσούνι σε ρυθμό 7/8, στα Κλάματα σε ρυθμό 4/4 , στο Βαρύ Μπεράτι , στον Αλάμπεη, στην Πλεύρα,και σε άλλες.

Οι περισσότερες αστικές μελωδίες συναντιούνται έως σήμερα στο Ζαγόρι, μια ακόμα περιοχή της Ηπείρου που εξαιτίας της αποδημίας δέχτηκε πολλές επιρροές. Οι Ζαγορίσιοι από τα μέσα του 17^ου αιώνα, βρίσκονταν στη Μολδοβλαχία, στην Ουγγαρία, την Αυστρία, τη Ρουμανία «και πολλοί εν Κωνσταντινουπόλει και μάλιστα εκ Βίτσης…» όπως αναφέρει ο Ιωάννης Λαμπρίδης στα Ζαγοριακά.

Η οριστική διαμόρφωση του αστικού τραγουδιού στην Ήπειρο γίνεται από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι το 1930. Παράγοντες που συνέβαλαν σ’ αυτή τη διαμόρφωση είναι:

α) η εμφάνιση του κλαρίνου και ο παραγκωνισμός των άλλων πνευστών οργάνων,

β) οι Έλληνες οργανοπαίχτες της εποχής (Μπατζήδες, Χαλκιάδες, Τσουταίοι, Τζαραίοι κ.ά) που παίζουν σε Έλληνες, σε Τούρκους, σε Εβραίους, σε Αρβανίτες, σε πασάδες, σε άρχοντες,

γ) η εισροή δεκάδων οργανοπαιχτών και μουσικών από τη Σμύρνη κυρίως και τον ευρύτερο χώρο της Ανατολής μετά την Μικρασιατική καταστροφή,

δ) οι μελωδίες και οι ρυθμοί από τους πρώτους δίσκους των γραμμοφώνων αλλά και από μουσικά σχήματα, σμυρναίικης και ρεμπέτικης μουσικής, που περιοδεύουν στα καφέ αμάν της εποχής.

Οι ντόπιοι μουσικοί είτε παίζουν μαζί με τους πρόσφυγες είτε συνειδητά ακούνε αυτούς τους μουσικούς και αντιγράφουν στοιχεία και μελωδίες που ερεθίζουν το μουσικό τους αισθητήριο, προσπαθούν και καταφέρνουν να συνδυάσουν τα νέα αυτά στοιχεία με τη ντόπια παράδοση και να δημιουργήσουν μια ατμόσφαιρα περισσότερο οικεία προς το χαρακτήρα της Ηπειρώτικης κοινωνίας.

Έτσι μπολιάζεται το αστικό Ηπειρώτικο τραγούδι με νέες μελωδίες και ρυθμούς έξω από την ηπειρώτικη μουσική παράδοση.

Όπως έλεγε και ο αείμνηστος Τάσος Χαλκιάς «…οι πρόσφυγες ήταν ανώτεροι όλων. Εμείς από μεριάς μουσικής δεν κάναμε τίποτα μπροστά τους…κι αυτά τα τραγούδια είναι που πιάνουν στον κόσμο. Τα Σμυρναίικα. Για αυτό και το ρεπερτόριο των τραγουδιών μας είναι σήμερα πολλά Σμυρναίικα τραγούδια»

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

ΑΡΑΒΑΝΤΙΚΟΣ Π., Συλλογή δημωδών ασμάτων της Ηπείρου, Τυπογραφείον Πετρή, Αθήνα 1880

ΑΥΔΙΚΟΣ Γ. ΒΑΓΓΕΛΗΣ, Επιμέλεια, Πρακτικά Α Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου «Η ιστορία της Πρέβεζας» Δήμος Πρέβεζας Δημοτική Βιβλιοθήκη Πρέβεζας 1993‘

ΒΕΝΕΖΗΣ ΗΛΙΑΣ, Αιολική Γη, Εκδ. οίκος ΕΣΤΙΑ, 1943, σελ. 4.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΦΕΣΣΟΣ. ΣΜΥΡΝΗ, Η Μητρόπολη του Μικρασιατικού Ελληνισμού, σελ.189-209.

ΚΑΒΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Π., «Μουσική αποστολή στην Ήπειρο», Επετηρίς Φιλοσοφικής σχολής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, τ. Ζ', εκδ. Δωδώνη, Ιωάν­νινα, 1978 ΚΑΡΑΚΑΣΗΣ ΛΑΙΛΙΟΣ, "Λαϊκά τραγούδια και χοροί της Σμύρνης", Μικρασιατικά Χρο­νικά 4, 301-316, Ένωσις Σμυρναίων, Αθήνα 1948.

ΛΑΒΔΑΣ Α., «Πεντάφθογγοι κλίμακες εν τη δημώδη μουσική της Ηπείρου», Ηπει­ρωτική Εστία, Ιωάννινα 1958. ΛΑΜΠΡΙΔΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ, Ζαγοριακά οις προσετέθησαν και τινά περί Ηπείρου , δαπάνη Ιω. Κασσανδρέως. Αθήνα 1870 ΜΑΖΑΡΑΚΗ ΔΕΣΠΟΙΝΑ, Το λαϊκό κλαρίνο στην Ελλάδα, Κέδρος, Αθήνα 1984 (Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών: 1959). ΜΟΥΣΤΑΚΗΣ Γ., «Τα Πρεβεζιάνικα», Έκδοση Δήμος Πρέβεζας-Δημοτική Βιβλιοθήκη Πρέβεζας, Πρέβεζα 2002,

ΜΠΕΛΛΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ, Μελέτη της Ηπειρώτικης μουσικοχορευτικής παράδοσης, Πρακτικά 18^ου Παγκόσμιου Συνεδρίου για την έρευνα του χορού, Άργος, 3-7 Νοεμβρίου 2004 ΝΙΤΣΙΑΚΟΣ ΒΑΣΙΛΗΣ, επιμέλεια: «Σύγχρονη πολιτισμική γεωγραφία», Έκδοση Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων, 1998

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΔΗΜΟΥ ΙΩΑΝΝΙΤΩΝ, Πρακτικά 2^ου Σεμιναρίου Παραδοσιακών Χορών, Ιωάννινα 27-28 Ιουλίου 2002. ΤΕΤΖΕΡΑΚΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ, "Ελληνικοί χοροί. Η μετάβαση από τον αγροτικό στον αστικό χώρο". 2^ο Συνέδριο για την έρευνα του χορού με θέμα: "Το Λαογραφικό αντικείμενο. Η μετάβαση από τον αγροτικό χώρο στον αστικό", Αρχείο Ελληνικού Χορού, Δήμος Ιωαννιτών, Ιωάννινα, Μάιος 2003. ΤΥΡΟΒΟΛΑ Β., Στοιχεία της Ελληνικής Παραδοσιακής Μουσικής, εκδ. Τ.Ε.Φ.Α.Α. Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 1988 (Σημειώσεις). ΦΑΙΔΡΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ, Περί του σμυρναϊκού μανέ, Σμύρνη 1881 (ανατύπωση, Αθήνα Κουλτούρα, 1980). ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ Α.-ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ Γ., Τα χαΐρια μας εδώ ,Αθήνα 1986. ΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΣ ΑΝΤΡΕΑΣ, Χαλκιάς Τάσος, Θύμησες και σημειώσεις, Αθήνα 1985.

Κατέρης Κωνσταντίνος

Καθηγητής Φυσικής Αγωγής

Δάσκαλος Ελληνικών Χορών